Narzędzia polityki fiskalnej i monetarnej państwa

(Trochę teorii odnośnie zasad polityki monetarnej i fiskalnej państwa w celu sprawdzenia jak to się dzieje w praktyce)

Każde państwo z rozwiniętą gospodarką rynkową jest zobligowane do prowadzenia interwencyjnej polityki w celu zapobieżenia w długofalowej perspektywie  negatywnym skutkom funkcjonowania mechanizmu rynkowego.

Historyczna praktyka ewolucji opartego o prywatną własność środków produkcji ustroju kapitalistycznego działającego w liberalnych warunkach podejmowania suwerennych decyzji gospodarczych pokazała, że gospodarka rynkowa zamiast stabilnie rozwijać się ku zadowoleniu wszystkich uczestników rynku wpada w cykle koniunkturalne poprzeplatane okresami recesji i depresji. Aby się uchronić przed ewentualnymi zgubnymi skutkami recesji jak : nadmierne bezrobocie , inflacja oraz dysproporcje między rozwojem różnych dziedzin gospodarki państwo wykorzystując zdobycze ekonomii normatywnej stosuje z lepszym lub gorszym skutkiem różne narzędzia interwencji w skali globalnej jak np. : podatki, cła, stopy procentowe w rozliczeniach z bankiem centralnym, obligacje państwowe, budżet itp. W rezultacie mechanizm rynkowy jest sztucznie korygowany w celu wsparcia wolnej konkurencji oraz alokacji i dystrybucji dochodów na rzecz stabilizacji gospodarczej.

Taka ingerencja  w gospodarkach rynkowych stała się obiektywną koniecznością ze względu na wizję zbyt długiego i kosztownego  okresu wychodzenia z depresji koniunkturalnej.

W teorii ekonomii oprócz regulacji prawnych funkcjonują zasadnicze dwa równorzędne kierunki interwencji gospodarczej:

1.      Monetarny – regulacja globalnej podaży pieniądza jako środka wymiany.

2.      Fiskalny – kształtowanie popytu globalnego przez regulacje dochodów i wydatków budżetowych.

W Polsce do prowadzenia przez Radę Ministrów polityki fiskalnej a monetarnej przez Narodowy Bank Polski obliguje ustawa zasadnicza. Konstytucja R.P. nakłada na rząd obowiązek uchwalenia projektu planu finansowego państwa a także określa Bank Centralny i jego wyłączność do ustalania i realizacji poprzez jego organa polityki pieniężnej.

Podstawowym celem Banku Centralnego wynikającym z ustawy o NBP a realizowanym przy udziale narzędzi polityki monetarnej jest utrzymanie stabilnego poziomu cen czyli ograniczanie inflacji przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej rządu.

Rozwijając powyższe można stwierdzić ,że ingerencja NBP na rynku pieniężnym polega na kształtowaniu podaży pieniądza jako środka wymiany obejmującego wartość gotówki znajdującej się w obiegu poza bankowym oraz wkładów płatnych na każde żądanie. Poprzez kreowanie tej podaży bank centralny oddziałuje na wielkość produkcji ( stymuluje lub hamuje wzrost PKB ) a tym samym na stopę inflacji i pośrednio na wielkość bezrobocia. W efekcie NBP wpływając decyzjami swoich ustawowych organów ( Rady Polityki Pieniężnej ) na ceny i rozmiary kredytów banków komercyjnych dąży do takiego stanu gospodarki , w którym dojdzie do optymalnego pogodzenia wskaźnika inflacji ze wskaźnikiem bezrobocia.

NBP swoją politykę monetarną może realizować przez określone w Ustawie o NBP następujące narzędzia:

·        operacje otwartego rynku - polegające na zakupie i sprzedaży papierów wartościowych ( głównie bonów skarbowych i bonów pieniężnych NBP) bankom komercyjnym. Kupowanie na otwartym rynku przez NBP przyczynia się do zwiększenia ilości pieniądza w obiegu, gdyż za zakupione papiery wartościowe od banków, otrzymują one pieniądze, z których mogą udzielać więcej kredytów, co prowadzi do wzrostu ilości (podaży) pieniądza w gospodarce i obniżki stopy procentowej w tychże bankach. Kredyt staje się wtedy tańszy i bardziej opłacalny dla kredytobiorców. Jeżeli jednak NBP sprzedaje bankom papiery wartościowe za które płacą one pieniędzmi, następuje ograniczenie podaży pieniądza, spadku ilości udzielanych kredytów i wzrostu stopy procentowej,

·        wyznaczanie stopy rezerw obowiązkowych informującej ile banki muszą odłożyć od każdej zdeponowanej złotówki na nieoprocentowany rachunek w NBP. Rezerwa ta zabezpiecza klientów przed ryzykiem niewypłacalności banku i to z niej pochodzi część środków na wypłaty dla klientów w razie kłopotów danego banku. Jeżeli NBP ustali wyższą stopę rezerw obowiązkowych, banki będą dysponowały mniejszymi środkami i będą udzielać mniej kredytów (spadnie też podaż pieniądza). Obniżenie stopy rezerw powoduje sytuację odwrotną,

·        Stopa kredytu refinansowego -  udzielanego przez NBP  bankom komercyjnym w celu powiększenia ich zasobów  pieniężnych i umożliwienia im zwiększenia akcji kredytowej.

·        Stopa kredytu lombardowego – udzielanego krótkookresowo przez NBP  bankom komercyjnym w celu poprawy ich płynności pod zastaw papierów wartościowych poniżej ich nominałów , emitowanych przez NBP, Skarb Państwa oraz banki o wysokich kapitałach własnych.

·        Stopa  redyskontowa – przy wykupie określonych przez Zarząd NBP zdyskontowanych przez banki operacyjne weksli.

·        Oddziaływanie na poziom kursów walutowych w celu ochrony bilansu płatniczego.

Bank centralny w zależności od aktualnej sytuacji  gospodarczej może decydować jaką przyjąć opcję interwencji pieniężnej. Może to być :

·        Restrykcyjna polityka monetarna - wykorzystywana podczas "schładzania" gospodarki, gdy przejściowy wysoki wzrost popytu wewnętrznego i poziomu PKB mógłby zagrozić długoterminowemu  rozwojowi i niskiej inflacji. Polega ona  m. in. na  podwyższeniu przez bank centralny stóp procentowych i rezerw obowiązkowych oraz na sprzedawaniu papierów wartościowych bankom.

·        Ekspansywna polityka monetarna - polegająca na takim wykorzystaniu narzędzi polityki monetarnej, które prowadzą do zwiększenia podaży pieniądza w gospodarce. Można to osiągnąć dokonując zakupu papierów wartościowych w ramach "operacji otwartego rynku", obniżając stopy procentowe i rezerwy obowiązkowe. Polityka ta jest prowadzona gdy gospodarka ma problemy ze wzrostem gospodarczym a bank centralny chce ten wzrost ożywić. Korzysta się z niej zwłaszcza w czasie recesji.

Należy jednocześnie podkreślić, że polityka monetarna nie jest cudownym lekarstwem na problemy gospodarcze - równie ważne  są niskie podatki i koszty pracy, przejrzyste przepisy prawa, większa wolność gospodarcza (np. mała liczba koncesji oraz niski stopień biurokratyzacji ).

Większość zasygnalizowanych zagadnień w powyższym zdaniu jest przedmiotem  drugiego  ważnego  kierunku interwencji państwa w gospodarkę a mianowicie polityki fiskalnej.

Polityka fiskalna to część polityki finansowej Państwa dotycząca decyzji rządu w sprawie budżetu czyli jednorocznego planu finansowego w zakresie przychodów i wydatków . Budżet uchwalony i skonstruowany w oparciu o delegacje ustawowe w Konstytucji i Ustawie o finansach publicznych decyduje także z uwzględnieniem opcji politycznych o kierunkach polityki fiskalnej. Bez względu na preferencje polityczne władzy wykonawczej budżet państwa powinien spełniać dwa podstawowe zadania:

1.      Redystrybucji dochodów – odbywających się za pośrednictwem budżetu w celu finansowania społecznych grup nieprodukcyjnych jak i wytwarzających dobra i usługi publiczne.<

2.      Stabilizacji gospodarki – regulacji popytu globalnego w oparciu o wielkości i strukturę wydatków , dochodów  oraz  skalę i sposób finansowania deficytu budżetowego.

Skuteczność stabilizacji gospodarki rząd osiąga poprzez następujące instrumenty polityki fiskalnej:

a)     Stopień zrównoważenia wydatków z dochodami sektora finansów publicznych, czyli wielkość deficytu budżetowego lub nadwyżki budżetowej;

b)     Stopień fiskalizmu, czyli  dochody podatkowe sektora publicznego w relacji do PKB;

c)     Wielkość wydatków publicznych na dziedziny prorozwojowe w relacji do PKB, czyli struktura wydatków publicznych;

d)     Stabilny i prosty system podatkowy ;

e)     Działania określające efektywność kontroli wydatkowania pieniędzy publicznych.

W zależności od potrzeb regulacji aktywności gospodarczej państwo stosując aktywną politykę fiskalną może wybrać ekspansywny kierunek interwencji polegający na zwiększeniu własnych wydatków, obniżeniu kwot płaconych podatków lub jedno i drugie równocześnie, pobudzając niedostateczny popyt globalny, co wpływa na uaktywnienie procesów gospodarczych i wzrost dochodu narodowego, albo kierunek restrykcyjny  kiedy  nadmierny popyt globalny jest ograniczany przez zmniejszenie wydatków budżetowych, podwyższenie podatków lub obydwa te instrumenty.

Podstawową częścią składową polityki fiskalnej zapewniającą zasadniczą część przychodów budżetowych jest regulowana ustawowo polityka podatkowa, określająca cele poboru należności skarbu  państwa  oraz sposoby  ich  realizacji. Optymalny  system  podatkowy państwa ( rodzaje i stawki podatków oraz przedmioty opodatkowania a także system prawny ) powinien służyć rozwojowi gospodarki poprzez:

-         stopniowe i sukcesywne obniżanie podatków bezpośrednich i pośrednich od przedsiębiorstw służące stymulacji krajowych podmiotów jak i stworzeniu konkurencji podatkowej dla innych państw,

-         zaufanie obywateli do prawa podatkowego ze względu na oszczędności czasu , materiałów  i prostotę systemu,

-         zgodność z  wymaganiami U.E.,

-         dążenie do minimalizacji korzyści z tytułu uchylania się od płacenia podatków.

W realizacji aktywnej polityki fiskalnej pojawiają się jednak pewne trudności, związane m.in. z opóźnieniem czasowym i niepewnością jej skutków, a w odniesieniu do ekspansywnej polityki fiskalnej dodatkowym ograniczeniem może być także deficyt budżetowy. Deficyt sektora finansów publicznych stanowi faktycznie kolejne poważne ograniczenie możliwości rozwoju gospodarki. Sektor publiczny jest bowiem, w przypadku wystąpienia deficytu budżetowego, konsumentem oszczędności prywatnych. Te, zamiast finansować wzrost gospodarczy i inwestycje, muszą w pierwszej kolejności pokrywać wydatki sektora publicznego ponad poziom dochodów własnych.

Wyższy deficyt sektora finansów publicznych oznacza wzrost potrzeb pożyczkowych państwa. Ich zaspokojenie poprzez pozyskiwanie oszczędności prywatnych podnosi realne stopy procentowe i ogranicza inwestycje sektora prywatnego.

Deficyt budżetowy oznacza ponadto powiększanie się długu publicznego, którego obsługa konsumuje część dochodów własnych sektora publicznego.

Zatem jak z powyższego wynika stosowanie polityki fiskalnej wymaga wielkiej rozwagi, przewidywania skutków gospodarczych na gruncie ekonomii normatywnej a także prawnej odpowiedzialności za stan gospodarki. Podobnie  kształtują się konsekwencje prowadzonej przez Bank Centralny polityki monetarnej. Choć wielu ekonomistów ma odmienne zdania, którą politykę interwencyjną uczynić bardziej aktywną (ci bardziej liberalni przywiązują większą wagę do regulacji podaży pieniądza przez NBP, a bardziej socjalistyczni do aktywnej a dokładniej ekspansywnej polityki fiskalnej ) to oba przedstawione kierunki ( monetarny i fiskalny ) powinny funkcjonować w celu złagodzenia  społeczno gospodarczych  skutków  recesji. Niewątpliwie wybór opcji polityki monetarnej NBP, ze względu na jej ustawowo zagwarantowaną niezależność pozwala przypuszczać, że jej przyjęcie będzie podyktowane ekonomicznie zdrowymi przesłankami. Jednak w polityce fiskalnej rządu  oprócz  merytorycznych decydują też względy polityczne, które w praktyce nie zawsze sprzyjają stabilnemu rozwojowi  gospodarczemu. Mimo to nie ulega wątpliwości, że alokacyjne niedoskonałości mechanizmu rynkowego muszą być interwencyjnie  korygowane  zgodnie  z  naukowymi zasadami ekonomii.